“Adın zikredelim evvela/Vacip oldur cümle işde her kula” beyitleri ile başlayan Süleyman Çelebi’nin kaleme aldığı Mevlid-i Şerif asırlarca bu topraklarda okuna geldi. Mevlid yalnızca yazılı bir metin olarak değil, musikisi ile de coğrafyamızda hüsnü kabul gördü. Hz. Peygamberin (sav) doğumu, doğum yeri ve vakti olarak tanımlanan “Mevlid” ya da “Mevlûd”, vakitle Efendimiz’in doğum merasimi münasebetiyle düzenlenen merasimler ve bu merasimlerde okutulan metinler için kullanılan özel bir isim olmuştur. Coğrafyamızda en çok bilinen ve okunan “Vesiletü’n-Necât” halk ortasında bilinen ismi ile Mevlid-i Şerif’in muharriri Süleyman Çelebi’nin vefatının 600. yılı hasebiyle 2022 yılı UNESCO ve ülkemiz tarafından Süleyman Çelebi yılı olarak ilan edildi. Bu durum Mevlid’e bir defa daha dikkatlerimizin çekilmesine vesile oldu. Çünkü Mevlid, 7’den 70’e bu topraklarda herkesin bir formda aşina olduğu bir metin. Lakin bir o kadar da hakkında bilgimizin az olduğu metinlerden. Buradaki eksikliği Mevlid kültürü ve bu kültürün kökenleri üzerine çok az sayıda kitap neşredilmiş olmasına da bağlayabiliriz.
BİR KÜLTÜR OLARAK MEVLİD
Efendimiz’in (sav) doğumuna nispet edilen mevlid ve mevlid kutlamalarının ortaya çıkışı, Mevlid kutlamaları hakkında görüşler, mevlid müellifleri ve mevlid metinleri üzere başlıklarla Mevlid Doğuşu ve Gelişmesi (Akademik Araştırmalar Yayınları, İst. 2003, 222 s.) başlıklı ayrıntılı bir eser kaleme alan Yrd. Doç. Dr. Selami Bakırcı, mevlid’in başlangıcının II. /VIII. asırlara kadar uzandığını belirtiyor. Hatta kimi tarihçilerin bu işi Peygamberimiz (sav) periyoduna kadar götürdüğünü de söz ediyor. Bilhassa tasavvufi hareketlerin de tesiriyle III./IX. Asırdan itibaren Bağdat, Mağrib, Endülüs ve Hindistan üzere birçok bölgede ihtişamlı bir halde mevlidin kutlandığını belirten Bakırcı, tarihte bu kutlamalara damgasını vuran isim olarak da Erbil Sultanı Muzafferuddin Gökbörü’yü (1190-1233) göstermektedir. Bağdat’tan Endülüs’e Kuzey Afrika’dan Hindistan’a kadar uzanan geniş bir coğrafyada el-Uklişi, İbnü’l-Cevzi, İbnü’l-Arabî, İbn Kesir, İbnü’l-Cezeri, Tuğrul Beyefendi üzere isimlerden oluşan 121 kişinin bilgilerinin yer aldığı yapıtta Süleyman Çelebi’nin yazdığı mevlidle Araplar üzerinden de etki uyandırdığı zikrediliyor. Türk Edebiyatında Süleyman Çelebi, Urduca’da Ahmet İstek Han, Araplarda ise İbnü’l Cevzi, Tasavvuf etraflarında ise el-Berzencî’nin mevlidinin üstünlüğü naklediliyor.
Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Şeybani’nin kaleme aldığı ve Mahmut Sezgin tarafından çevrilen İslam Kültüründe Mevlid (Matsa Basımevi, 2001, 93 s. ) isimli yapıtta ise Efendimiz’in (sav) doğumu yani mevlid kandili vesilesi ile mevlid merasimi düzenlemenin ehemmiyetinden bahseden müellif, bu durumun Efendimiz’in (sav) anılarını canlandırmaya vesile olduğunu belirtiyor. Kitapta dikkat çeken bir öbür konu da İbn Teymiye’nin Mevlid hakkındaki görüşü. İbn Teymiye Mevlid-i Şerif merasimi düzenleyen kimselerin bundan sevap kazanacağını tabir ederek kelamlarını şöyle sürdürüyor:
“Şu bilinen bir gerçektir ki, şayet ameller dinin yasal saydığı bir kadro hayırları kapsıyorsa legaldir. Bir amel, münafık ve fasık kimselerin amellerinde olduğu üzere bir ekip şer ve dinden yüz çevirme üzere şer işaretleri taşıyorsa bu türlü bir amel bid’attır ve merduttur.” (s.27) Kitabın müellifi Şafii âlimi Şeybani kaleme aldığı yapıtında kendi mevlidine de yer veriyor.
Edebî Açıdan Arapça Mevlidler (İlahiyat yay., 2004, 206 s.) isimli yapıtı kaleme alan Dr. M. Edip Çağlar ise es-Sehâvî’nin (öl.1496) nakliyle sayısı beş yüzü bulan fakat Arapça olarak kaleme alınan ve öne çıkan 15 mevlidi lisan, üslup, edebi paha bakımından değerlendirmeye tabi tutmuş. Birinci kısımda mevlidin kelamlık ve terim manası, tarihçesi, ihtiva ettiği bahisleri yer alırken, ikinci kısımda ise Arapça Mevlid metinleri değerlendirilmiş. Kitapta ayrıyeten tarihi akış içerisinde mevlid merasimlerinin Osmanlı toplumu içerisinden III. Murat döneminden itibaren resmen teşrifat içerisinde yer aldığını, gitgide halk nazarında ehemmiyet kazandığını görüyoruz. Birinci yıllarda resmi olarak yalnız Sultan Ahmet mescidinde kutlanan mevlid, daha sonra öbür mescitlerde de okunarak yaygınlık kazanmış.
Mevlid okumanın bidatliğini gündeme taşıyanlara karşı asıl ismi İsbâtü’l-Muhasenât li-Tilâvet-i Mevlidi Seyyidü’s-Sâdât yani Mevlid Okumanın Faziletleri (haz. Selami Şimşek, Buhara yay., 2016, 160 s.) isimli bir risale kaleme alan Osmanlının son periyodu Edirne Müftülerinden Mehmed Fevzi Efendi (öl. 1900) 23 sayfadan oluşan risalesinde “mevlid okumak bid’attir, câiz değildir” diyenlerin görüşünü red ve iptal etmek için yazdığı yapıtının giriş kısmında mevlid okutma ve dinletmeye epey iştiyaklı olduğunu ve birinci olarak Manisa kentinde Hatuniye Medresesi’nde iken hocası Evliyâzâde Ali İstek Efendi’nin huzurunda mevlid okuttuğunu muharrir. Akabinde Efendimiz’i övmek ve günahlarına şefaat olması için iki miraciye ve üç mevlid kaleme almış, masraflarını kendi karşılamak suretiyle Medine, Kayseri ve Edirne’de okutmuştur. Sultan II. Abdülhamit vaktinde 1896 yılında kaleme alınan eser hem mevlid geleneğinin ihyası hem de mevlide muhalefet edenlere karşılık vermesi açısından kıymet arz ediyor. Mevlid okunan meclislere dair şu satırlar kıymet arz ediyor: “… mevlid-i şerifin tilaveti ol meclisde hazır bulunan istimâ’ (dinleyenlerin) eyleyenlerin kirâren mirâren (tekrar olarak) salavât-ı şerife getirmelerine sebep olması ve ol sebeple âmil ve sâmi’ânın (işitenlerin) dü-cihanda (iki dünyada) mazhâr-ı füyûzât-ı Rabbü’l-âlemin ve nâil-i şefa’at-ı şefiü’l-müznibîn olmasıdır.” (s.45)
MEVLİDHANLIK GELENEĞİ
Mevlidhanlık geleneğinin yaşatılması ve kayıt altına alınması noktasında en büyük çabanın tarihçi, bestekâr, mevlidhan, hânende Ali İstek Sağman (1889-1964) tarafından gerçekleştirildiğini görüyoruz. Yazdığı onlarca kitap içinde Meşhur Hafız Sâmi Merhum (Ahmet Sait Matbaası, 1947,134 s.; 2. Baskı TDV 2014, 160 s.), Mevlid Nasıl Okunur? Ve Mevlidhanlar (Fakülteler Matbaası, 1951, 228 s.) üzere iki önemli eser başka bir ehemmiyet arz etmektedir. Yaşadığı periyodun en kudretli seslerinden birisi olan Hafız Sami (1874-1943) hakkında yazılmış tek biyografik çalışmada, Hafız Sami değerlendirilirken tekrar periyodun değerli okuyucularının da onunla ilgili kanaatleri alınarak kitap arşivlik bir mahiyete bürünmüştür. Bir öbür eser Mevlid Nasıl Okunur? Ve Mevlidhanlar kitabında ise 29 Hafız ve Mevlidhan hakkında bilgiler verilmiştir.
1965 yılında ise H. Rahmi Şenses (1906-1972) tarafından Bugünün Meşhûr Huffâz-ı Kirâmı ve Mevlithanları (Hamle Matbaası, İstanbul 1964) kitabı yayınlanmıştır. Beyoğlu Ağa Camii İmam-Hatibi, Yüksek İslam Enstitüsü Kur’an-ı Kerim hocası, mevlidhan, musikişinas H. Rahmi Şenses ise kitabında geç periyot hâfız ve mevlidhanlarına ilişkin 64 kısa-uzun terceme-i hâle yer vermiştir. Son 100 Yılın Ünlü Hafız ve Mevlidhanları (Türkiye Hafızlar ve Mevlidhanlar Cemiyeti yay. 2014, 336 s.) isimli yapıtta Halil Akıncı hayatta olan ve vefat etmiş yüzlerce ismi yapıtında bir ortaya getirerek tanıtmıştır. İstanbul Ehl-i Kur’an ve Mevlidhanları (Boğaziçi yay. 2016, 250 s.) isimli yapıtta ise İstanbul Ehl-i Kur’an ve Mevlidhanlar Derneği eski lideri İmam-Hatip Ramazan Alparslan, 1950-2000 yılları ortasında yaşamış ve hala hayatta sayısız ismi önemli bir çalışmayla bir ortaya getirmiş. Bir devrin mevlid cemiyetlerine atıfla Alparslan şunu söylüyor: “Önceleri mevlit ve mevlit cemiyetleri, Kur’an kadar kutsal ve hürmete layıktı. Bu cümleden olarak İstanbul Eminönü Yeni Camii İmam Hatibi Nuri Efendi, Karaköy Yeraltı Camii İmam Hatibi Üsküdarlı Ali Efendi, Sultan Ahmet Camii İmam Hatibi Gönenli Mehmet Efendi, Bayezid Camii İmam Hatibi Hendekli Abdurrahman Efendi, Fatih Camii İmam Hatibi Enderunlu İsmail Efendi, Nuruosmaniye Camii İmam Hatibi Hasan Akkuş ve Adalı Hâfız Ahmet (Hızal) meşhur mevlidhanlardandı.” (s.17)
ŞEFAATE NAİL OLMAK ANLAYIŞI
Bursa’da 812 (1409) yılında Süleyman Çelebi tarafından kaleme alınan Mevlid’den evvel ve sonra da Efendimizin şefaatine nail olmak niyeti ile farklı isimler tarafından mevlidler kaleme alınmış. Süleyman Çelebi’den iki yüz sene evvel vefat eden Buyruk Sultan Camii İmamı Bursalı Akif Efendi tarafından kaleme alınan Bursa’dan çok Kastamonu’da “Kadınlar Mevlidi” olarak meşhur olan mevlid, Mustafa Kara tarafından yayınlanmış. Bursalı Akif Mevlidi yahut Bayanlar Mevlidi (Hayat Hastanesi yay. 2019, 70 s.) ismiyle yayımlanan yapıtta mevlidin yazma nüshasının tıpkı basımı da yer almakta. Yeniden Bursa’da Mehmet Şemseddin el-Mısrî tarafından kaleme alınan Mevlid-Mesâr-ı Şemsu’l-Mısrî Fi’l-Mevlîdi’l-Muhammedî (Sır yay. 2008, 88 s.) tekrar Mustafa Kara imzasıyla yayınlanmış. Yapıtın hususiyeti 866-1936 yılları ortasında yaşayan Bursa Mısrî Dergâhının son piri Mehmed Şemseddin Efendi’nin bu yapıtı Bursa’da kaleme alması lakin 1924’te Mısır’da basılmasıdır.
Anadolu’da hayli erken devranda meydana gelen edebî eserler ortasında zikredebileceğimiz Gelin Mevlidi (haz. Fethi Gedikli, Zeytinburnu Bel. Yay. 2020, 100 s. + yazma nüsha) isimli manzum eser, bir el yazmasının 1-36. Sayfalarının çeviriyazısından oluşuyor. Yapıtın en büyük hususiyeti Süleyman Çelebi mevlidinin mısraları ile başlayıp, bilhassa Peygamberimizin anne ve babasının evliliklerini canlı bir biçimde, arı bir Türkçe ile kıssa etmesidir. Üç Bülbülden Güllerin Efendisine (haz. Âlim Yıldız, Nasihat yay. 2010, 205 s.) isimli eser de Darende’de okunan üç mevlidi şerifi ihtiva ediyor. Kitapta yer alan üç mevlid metni ise XVI. Yüzyılın büyük mutasavvıfı Şemseddin Sivâsî, XIX. asırda yaşayan yeniden bir mutasavvıf Salih Nihânî ve XX. Yüzyılın kıymetli bir mutasavvıfı İhramcızâde İsmail Hakkı Toprak’a ilişkin. Her üç mevlidin de Darende’de okunması, metinlerin bir ortada neşrine vesile olmuş.
Bunun dışında DİB yayınları ortasından Mehmet Akkuş ve Bilal Kemikli editörlüğünde yayımlanan Mevlid Külliyatı (3 Cilt, DİB yay. 2016, 1272 s.) isimli yapıtta Süleyman Çelebi Mevlidinin Arapça, İngilizce, Almanca, Boşnakça, Arnavutça, Çerkezce, Rumca çevirilerine yer verilmiş. Bunun yanında günümüze kadar ulaşmış pek çok mevlid de külliyat içerisinde yerini almış.
Mevlid-Nâme (Prof. Dr. M. Fatih Köksal, TDV yay. 2011, 792 s.) isimli yapıtta ise bugüne kadar yapılan çalışmalarda değinilmeyen taraflarıyla Mevlid, yeni bakış açıları altında incelenmiş, başta Süleyman Çelebi’nin yapıtı olmak üzere, bu tıbbın Türk edebiyatındaki seyri araştırılmış, literatürde yer almayan pek çok yeni mevlid metni ortaya çıkarılmış. Bu mevlidlerden, tamamı 6 bin beyit civarında bir yekûn tutan 12 mevlid metni ise ilmi metotlar çerçevesinde yayımlanmış.
BİR BİRİNCİ MEVLİD SEMPOZYUMU
Yazılışının 600. yılında Bir Kutlu Doğum Şaheseri Memleketler arası Mevlid Semzpoyumu (Ed. Bilal Kemikli, Osman Çetin, 2010, 576 s.) DİB, TDV ve Uludağ Ünv. İlahiyat Fakültesi tarafından düzenlenen Mevlid hakkında yapılmış birinci ilmi çalışma hüviyetini taşıyor. H. Peygamber ve Edebiyatımız, Süleyman Çelebi ve Etrafı, Mevlidin Kaynakları, Mevlid ve Toplumsal Hayatımız, Mevlid ve Osmanlı Coğrafyası, Mevlid ve Musiki Kültürümüz başlıklı oturumlarda onlarca ismin bildirilerinin yer aldığı eser, bu alanda çalışacaklar için önemli bir kaynak pahası taşıyor.
EN DEĞERLİ MEVLİD ŞERHİ
Yazmış olduğu yapıtlarıyla Türk-İslâm kültürüne kıymetli hizmetlerde bulunmuş tasavvuf tarihçisi Hüseyin Vassâf tarafından kaleme alınan Gülzâr-ı Aşk (Haz. Mustafa Tatcı, Musa Yıldız, Kaplan Üstüner, H Yayınları, 2022, 800 s.) isimli eser, Süleyman Çelebi’nin Mevlid’i hakkında yazılmış bilinen en geniş ve en kıymetli şerh olma vasfını taşıyor.
Hüseyin Vassâf, yapıtında Süleyman Çelebi’nin Vesîletü’n-Necât’ının her beytini -bazı istisnalar dışında tek tek açıklamıştır. Beyitlerde geçen dinî ve tasavvufî terminolojiyi ana kaynaklardan faydalanarak açmış, bu ortada kelam konusu kavramlarla ilgili gramatikal ve kültürel birikimini en ince detayına kadar anlatmıştır. Bu özelliğiyle «Gülzâr-ı Aşk”, bir başucu kitabı niteliği taşımaktadır.
MEVLİDE FARKLI BAKIŞLAR
Mevlid kutlamaları ve Mevlid okuma geleneğini din, edebiyat, siyaset, ideoloji ve zihniyet açısından inceleyen, çok taraflı bir çalışma ise Mevlid Kıymetten Ritüele (İletişim yay. 2019, 208 s.) ismini taşıyor. Ali Fuat Bilkan tarafından kaleme alınan yapıtta, çok farklı vakit, taban ve etraflarda okunan mevlidin birleştirici bir toplumsal kıymet olduğunu tabir edilirken, Mevlid’in içeriğinden fazla genel kabul görmüş bir ritüel olduğu belirtiliyor. Buradan hareketle çeşitli toplumsal kısımların Mevlid’e yükledikleri mana, bu yapıtın farklı yer, vesile ve münasebetlerle okunmasına da taban hazırlamıştır. Mariıon Holmes Katz tarafından kaleme alınan Mevlid-İslam Dünyasında İbadetler ve Dindarlık ( çev. Sidar Bayram, Açılım Kitap, 2014, 430 s.) isimli yapıtta de Mevlid geleneğinin kökeni masaya yatırılırken, bugüne kadar geçirilen süreç incelenmiş ve muharrire nazaran sıradan bir İslamî uygulamanın modernite tarafından nasıl dönüştürüldüğü hakkında yeni bir bakış sunulmuştur. Mevlid bu topraklar üzerinde ortak bir paha olarak yazılmış, okunmuş ve dinlenmiştir. Bu metinler içerisinde yalnızca Süleyman Çelebi ve Mevlid’inin okunuyor olması ona gösterilen teveccühün tabiri olsa gerek. Burada Vesiletü’n-Necât ve Süleyman Çelebi ismini merkeze alacak olursak bu mevzuda yaptıkları birinci ilmi neşirler hasebiyle Ahmet Ateş, Faruk Kadri Timurtaş, Necla Pekolcay üzere isimleri de rahmetle anmamız gerekecektir.