Gain’in reklamı uzun müddettir dönen ‘Cezailer’i birinci kısmıyla yayınlandı. Dizi, çağdaş akıl ve ruh sıhhati çalışmalarında yarattığı tartışmayla değerli bir yer tutan meşhur Rosenhan deneyini, günümüze ve coğrafyamıza uyarlayıp tekrarlayan bir psikiyatrın başından geçenleri bahis almakta.
Murat Can Oğuz tarafından yönetilen ‘Cezailer’in senaryosunda ise Oğuz’un yanı sıra Ayberk Çınar imzası bulunuyor. Bir klinikte gelişen dizide varlıklı bir oyuncu takımı hasta ve doktorlara dağıtılırken; başrollerde Yiğit Özşener, Esra Bezen Alım, İstek Kocaoğlu ve Hayal Köseoğlu’nu izliyoruz.
KISILI VE TEK TİP: DEVASA GRİLİKLERDE HAYAT SAVAŞI
Dizinin hikayesine geçmeden kelam konusu “ortamın ve uygulamanın cazibesi”ni anmak isabet olacak. ‘Cezailer’ kapalı ve fonksiyonel açıdan “tek” bir yerde geçen, bu tarafıyla klostrofobiye ve duygusal açmazların uyandırdığı telaşlara yaslanan bir tansiyon. Cezaevi, hastane üzere kompleks lakin fonksiyonu bakımından epey hudutlu olan öteki yandan ise hasta-hekim, mahkum-gardiyan çatışmasına dayalı mimariler ve kaçırma, rehin alma, isyan üzere temalar aksiyon anlatılarında kısa müddette tesirli bir sonuç veriyorlar. Seyirci bu tıp anlatılarda özdeşleşme evresini çabuk aşıyor. Taraflar ortasındaki çatışmanın bariz verildiği ve hayatta kalma uğraşının gündeme taşındığı anlatılarda seyirci nabzının vuruşlarını ve tercihlerini izlediği kahramanın aktifliğine bağlayabiliyor.
Öte yandan bu çeşit hikayeler hele gerçek olaydan alınmışsa kaotik ortamın etkisini artıyor ve mevt kalım sorununa deneysel atraksiyonların eşlik etmesi anlatının kana karışmasını hızlandırıyor. Seyirci, ekranındaki deneye gözlemci sıfatıyla katılırken tüm bu yaşananların bir modülü olmadığı için şükrediyor ancak birebir ölçüde dahil olmayı merak ediyor. Elhasıl deneyin ögesi olmak yerine vekâleten katılmak seyirciye “karışık” hissettiriyor. Hasebiyle karışık hissettiren bu cins dizi ve sinemaların cazibesi hiç kaybolmuyor.
. ROSENHAN DENEYİ YA DA OLAĞANIN SINIRLARI
Diziye husus olan Rosenhan deneyiyse kışkırtıcı gereci ile kurmacaya imkan sağlamakta. 1969-1973 ortasında David Rosenhan isimli psikolog tarafından geliştirilen ve akıl hastalığında teşhis koyma pratiğinin muğlak ölçütlere dayandığını, mağduriyete, istismara yol açabileceğini gözler önüne seren bir deney. Deney, Rosenhan’ın da ortalarında olduğu sekiz deneğin hasta kılığına girerek Amerika genelinde başvurdukları hastanelerde teşhis almasını ve sonrasında olağan davranışlar sergileyerek taburcu olmasını bahis alıyor.
Normali “kusurlu” olarak işaretleyen sistem deneyin ikinci kademesinde ise bu sefer kendi normlarını da uygulayamayarak, deneyin gerginliği olmasa muhtemelen kusurlu bulacağı şahısları olağan sayıyor. Bu döngü dahi olağan ile kusurlu ortasındaki ayrımın mantıksızlığını ve ne kadar konsültasyona başvurulursa vurulsun öznel bakıştan tam manasıyla kopulamayacağını ortaya koyuyor. Çünkü konsültasyona katılanların normları, yaklaşım pürüzlerini zımparalayarak, tek ve robotsu bir bakış da geliştiriyor. Rosenhan deneyi bu temel sorgusunun yanı sıra işleyişteki çarpıklıkları da ortaya koyuyor. Normdan ve olağandan kelam edilirken standartların sağlanamayışı, akıl sıhhatine dönük tedavi niyeti ve argümanıyla kurulan sistemin de özünde ne derece yetersiz olduğunun ispatı…
Kör bir karardan ibaret sistemi teşhir eden Rosenhan, deneye yönelik müşahede ve çıkarımlarını “On Being Sane In Insane Places” isimli makalesiyle 1973’te Sciense mecmuasında yayımlayarak paylaşmış. ‘Cezailer’de karşımıza çıkan Rosenhan deneyine dair, bu sisteme dönük sorguların hiç tükenmeyeceği yorumundan hareketle turnusol niteliğini ve öncülüğünü her daim koruyacağını söyleyebiliriz.
NUH’UN KLİNİĞİNDE DUVARLARI PEMBEYE BOYAMAK!
‘Cezailer’, psikiyatr Mert Güngel’in toplumsal ortamında kameraya konuşmasıyla başlar. Heyecanlı olduğu görülen doktor akşam da yakın etrafıyla içip eğlendikten sonra bir psikiyatri kliniğine uğurlanır. Maksadı Rosenhan deneyini tekrarlamaktır. Burada birinci muayenesi Gamze (Esra Bezen Bilgin) tarafından yapılır. Şizofreni tanısı konup yatış süreçleri yapılan Güngel’e klinik kaideleri anlatılır ve hasta arkadaşları tanıştırılır. Kimlerin ortasına geldiğinden bihaber tabip tesadüfen orada bulunan belgesel çekim takımına emelini bir sefer daha hatırlatırken kameranın nelere tanıklık edebileceğini söyler seyirciye.
Kliniğin başhekimi Menderes Dedeoğlu (Rıza Kocaoğlu) ise belgesele konuşurken burayı “evi olarak” gördüğünü söyleyen, yerine nazaran idealist fakat birçok vakit patavatsız ve epey “rahatsız” bir portre çizmektedir. Hastalarıyla kurduğu ilgide huzursuz edici bir taraf vardır. Mert yeni arkadaşlarıyla kaynaşırken Cezailer koğuşuna düştüğünü ve koğuşun isminin nereden geldiğini öğrenir. Hasta belgesinde bir bayanı öldürdüğü yazmaktadır. Koğuştakiler ise genelde cinayet üzere ağır cürümlerden ötürü buraya atılmış, cezai ehliyeti olmayan şahıslardır. Duvarları pembeye boyalı bu yer Nuh’un kliniğidir âdeta! Çabucak her tanıya rastlanmaktadır. Majör depresyon (Sarp-Onur Ünsal), şizofreni (Nazif-Ushan Çakır), anti toplumsal davranış bozukluğu (Görkem Kasal), Alzheimer (Fuat-Şerif Erol) ve kleptomani (Can-Hakan Karsak) bu rahatsızlıklardan bazılarıdır. Bilgisiz hamaseti bir anda tuz buz olan Mert deneye inancını yitirirken can güvenliği konusunda kuşkuya düşer.
. TOPLUMSAL ÇÖZÜLÜŞÜN ŞAFAĞINDA: İÇERİDEKİ AKILLI, DIŞARIDAKİ DELİ
‘Cezailer’, üstte “kapalı yerlerde hayata kalma” biçiminde özetleyerek andığımız kıssalarda olduğu üzere ilgi cazip yapısına ve konusuna rağmen aşikâr bir temadan doğrulan ve elbet sınırlanan bir dizi. Her ne kadar cazip bir materyalle haşır neşir olsa da enteresanlığı ve özgünlüğü noktasında tereddütler doğuruyor. Tarihe atıfta bulunmak, onu tekrar yazmak veya buna kalkışılmadığı durumlarda dahi kurgu ile köpürtmek günümüz anlatılarında moda hâline geldi… Bununla birlikte -modanın bıktırıcılığına bağlı olarak- farklı bir olay da işlenmeye başladığı andan itibaren tüm cazipliğini yitirebiliyor ve üretimciler, senaristler cini şişeden çıkarmaya çalışırken ellerinde gazı kaçmış içecekle kalakalıyorlar.
Doğrusu ‘Cezailer’in gazı birinci kısımdan kaçmamış ancak geçmişin cazibesini, tatlı dokunulmazlığını kullanıp kurmaca ile harmanlamak her vakit düzgün sonuç vermez. ‘Cezailer’de de bu riske karşı birkaç küçük dokunuşla hikaye sağlama alınmaya çalışılmış. Gerçek geçmiş tecrübesi, kurmaca ve uyarlama çerçevesinde yine yorumlarken özgün olmak ve elbette “cool görünmek” istenmiş. Örneğin dizi açılırken karşımıza çıkan “yaşanmamış olaylara dayanmaktadır” ibaresi de yasal bir tedbirden fazla bu gayretin eseri… Kameralara konuşan hastalar ve doktorlar ise dördüncü (pembe) duvarı yıkarak eserin seyirciye daha çabuk ulaşmasını sağlıyorlar. Belgesel takımının orada olması, kimliklerin iç içe geçtiği bir ortamda çatışmayı belgeleyecek, somuta dökecek manidar bir tesadüf, birebir vakitte buradaki kimlik sıkıntısına dair ‘dışarı’yla kurulan bağlantının kesimi. Birileri merak etmiş normali ve olağanın direktifleri doğrultusunda ömür sürdürenleri… Birileri hastaları ve tabipleri, gücü ve gücün uygulandığı sathı merak etmiş ki bu türlü bir belgesele gereksinim duyulmuş. Mert Güngel ile belgeselcilerin birebir anda orada bulunmaları artık meraktan öte bir durumun, bir sorunun varlığına işaret. Toplum sıkışmasa neden “içeri”den, “deli” diye yaftalananlardan medet umulsun, onların hayatına mercek tutulsun, onların davranışlarında aransın cevaplar? “Başka”ya neden bakılsın? Olağan ile olağan olmayanın sonlarını günümüz Türkiye’sinde aramak, toplumsal bir ezayı da dışa vuruyor. Bu noktada içerideki-dışarıdaki, normal-anormal çelişkisini kutuplaşan toplumla örtüştüren dizinin zamanlamasıyla öne çıktığını, uyarlamada ve yerleştirmede muvaffakiyete eriştiğini söyleyebiliriz.
. SURVIVOR’A HAKİKAT DOLUDİZGİN!
Dizinin ilerleyen kısımlarında “normal-anormal nedir” sorgulayışının geri çekilip aksiyonun artacağını ve bir manada kora kor bir hengamenin yaşanacağını öne sürebiliriz. Esasen ‘Cezailer’in uyandırdığı birinci izlenim de ruhsal tansiyona yaslanıp ilmek ilmek örülmek yerine bir survivor biçiminde gelişeceği istikametinde. Yırtıcı olaylara tanıklık etsin diye (denk) getirilmiş kameralar ve sabırsız Mert Güngel, fırtınanın çok geçmeden kopacağını gösteriyor. Sabırsızlarla ayarsızların bu çekişmesinde (belki de tarihî yakıştırması yapabiliriz) Mert ile Menderes’i akıllı safları yaran iki başka cephe oldukları görülüyor. Yeniden başka tabip Gamze’nin ölen eşine benzettiği Mert ile neler yaşayacağı merak konusu… Dizi normal-anormal zıtlığını duygusal bağlantılarla geliştirmiş. Örneğin hemşire Simge (Hayal Köseoğlu) Gamze’nin kaybettiği eşinin kardeşi. Öte yandan Simge, majör depresyondan mustarip olan ve intihar teşebbüsü sırasında vefata sebebiyet verdiği için kliniğe yatırılan Sarp’tan (Onur Ünsal) hoşlanıyor. Bu bağ de ilerleyen kısımlarda seyri hareketlendirecektir. Hislerin dışarıda bırakıldığı ve kendine olağanlık atfedenin anormali tecrit ve tedavi etmeye şartlandığı şartlarda aşk üzere güçlü bir motivasyon ince bir çizgide yürüyen kahramanlarımızı daha da güç bir durumda bırakabilir.
BİR GÖRÜŞTE PSİKOZU ANLAYANLAR, AŞKINI BİN BİR ZAHMETLE YAŞAYANLARA KARŞI
‘Cezailer’, iki kutbu, iki keskin yüzü bir ortaya getirerek beylik bir mevzuyu tartıştırıyor. Kim olağan, olağandışı kim? Birinci kısımda Mert’i muayene eden doktorun “biz psikozu gördüğümüz anda teşhis ediyoruz” beyanındaki gerçek hissesi nedir? Tartışma beylik dahi olsa söylenecek kelam, bakılacak açı tükenmiyor. Yeri geliyor renkler ve desenler, tartışmanın bir ögesi oluyor.
. Esas sorunun ise normali kuşanmak etrafında şekillendiğini görüyoruz. Normali kuşanarak cezai sorumluluğu üstlenenler, anormallerin yaşantılarına kem bakma ayrıcalıklarını sonuna kadar kullanmaktan yanalar. ‘Cezailer’, seyirciye belirli bir heyecan vadederken son olarak psikiyatr Cemal Dindar’ın derlediği ‘NAL: Bir Akıl Hastanesinin Hatıra Defteri’ kitabında rastlayabileceğiniz meşhur dizeleri alalım buraya. Bakırköy Ruh ve Hudut Hastalıkları Hastanesi sakinlerinden R. G. Ö. imzalı şiirde baskın his şu dizelerde tabir buluyor: “Aşkımın şiddetinden koptu gönlün freni!../ Hekim beni sanıyor hâlâ şizofreni!”
Ne denir! Onları sanıyorlar hâlâ şizofreni… Onları sanıyorlar… Onları… Hâlâ… Şizofreni…