Deniz Mahabad
Ey erkek, adil olmayı becerebilir misin?
Olympe de Gouge
Feminizm, farklı yer ve vakitlerde farklı manalar barındırmıştır, dinamizmini kaybetmemiştir. Cinsiyetin politik, ekonomik, toplumsal üzere birçok alanda var olan eşitsiz uygulamaların ve kısıtlamaların bayan ve birey oluş açısından kaldırılmasının öncü hareketidir. Feminizm ya da toplumsal cinsiyet olgusu yüzyıllardır birçok farklı uğraş ile süregelen eylemlerle/fedakârlıklarla büyük bir ciddiyetle ele alınırken, kendi telaffuzuyla, eril tahakkümün biçimlenmesini, bayanın hafızasında “öteki” bir pozisyona hapsedilmesini, bayan varlığının görülmezliğini ve bundan kaynaklı erkek varlığının olması gereken -olması gereken tabiri bile tartışmaya açıkken- kimliğinden uzaklaşmasını dokuz farklı kitabı ele alarak inceliyor Tülay Akkoyun.
Akkoyun, ‘Karşılaştırmalı Feminist Ütopya/Distopya’ kitabıyla feminist edebiyatın dinamiklerine odaklanan, erillik sorunsalına eleştirel ve çözümleyici bir yaklaşım sunuyor. Ayrıyeten feminist edebiyat tarihinin gelişimine yeni bir pencere açarak farklı bir seyahate çıkarırken, bu serüvende çok kapsamlı bir araştırmanın kapılarını aralıyor. Çalışma, toplumsal cinsiyet sıkıntılarını feminizm, ütopya/distopya, totalitarizm ve mukayeseli dokuz yapıtın incelenmesi bağlamında ele alan dört kısımdan oluşmakta. Metnin odak noktasını dünyada giderek artan toplumsal cinsiyet sorunları oluşturuyor. Toplumsal cinsiyet konusunda kıymetli fikirler barındıran dokuz eser, geçmiş süreçlerin bugünün şartlarına bağlanmasıyla irdeleniyor.
Kadından ve erkekten evvel insanı, insanlık kavramlarını ve varoluşu anlamanın gerekliliği yadsınamaz. Lakin insanın varoluşsal pozisyonu, tek başına özne olmanın ötesinde bünyesine çok boyutlu eril bir mekanik yapıya ruhsal bir boyut kazandırarak karşımıza çıkmasıyla dikkat çeker. Doğal hayat üzerinde kurduğu denetim panelleri eril gücün en açık delilleridir. Aslında fizikî gereksinimleriyle ele alındığında birbirinden farklılaştırılamayan insanlık, zihinsel ve duygusal tavırlar sonucunda var edilen hiyerarşinin oluşturduğu güçlü bir “ötekileştirme” ile yüzleşmektedir. Pekala, bahsedilen mekanik yapıya eril bir ruh yerleştiren asıl çok boyutlu özne kimdir? Elbette erkek. Bu noktada feminizm hareketi erkek sıkıntısına karşı hayal edilebilir bir dünya için umut verici örgütlenmeler göstermektedir.
Charlotte P. Gilman’ın “Toplumsal alakalar bireye insan olduğunu hatırlatır birçok zaman” sözü, insan olmanın ve kendini “birey” üzere hissedebilmenin temelinde toplumsal münasebetlerin olduğunu vurgulamaktadır. Gilman, tam da bu nedenle insan olmak için bayanların insan hayatının bütününde yer alması gerektiğini ve hayatı sonlandırılan bayanların insanlığın ilerlemesini engellediğini düşünür. Bilim dünyasına insanlık ismine katkı sunan Marie Curie, Janaki Ammal, Chien-Shiung Wu, Rosalind Franklin ve başka bütün bayanlar Gilman’ın sözünü kuvvetle desteklemektedir. Eril hâkim sistemde ömrün başlangıcı olan bayanın ötekileştirilmesi ve tertibin yarattığı hegemonyada hapsedilmesi, erkek varlığının manasını dolduramayacağı bir boşluk yaratmıştır.
Feminizm denince çoğunluğun aklına “erkek üzere olmayı istemek” fikri geliyor diye belirtiyor müellif. Kavramın ömür alanına inildiği vakit ortada çok farklı bir niyet sistemi olduğu görülmektedir. Feminizm, en kolay telaffuzuyla bayan haklarının sömürülmesinin, baskıların, aşikâr kalıplara sıkıştırılmanın, dışlanmanın ve yok sayılmanın altyapısını oluşturan yerleşik hallerin “doğal kabul” haline geliş süreçlerini irdelemenin ismidir. Bununla birlikte cinsiyete dayalı ayrımların toplumsal tabana yayıldığı ve lakin gerçek bir tutum olarak bu yeri parçalamaya inanan çok kapsamlı ve boyutlu bir haritadır feminizm. Aslında kültürlerin ve inançların bayana ve erkeğe biçtikleri rollerin birbirine aykırı olması yanlış bir algıdır. Bu algının yanlışlığını belirten Fuller, içlerindeki gücü işleyen bayanların, bu sayede insani bütünlüğü yine bulabileceğini ayrıyeten sivriltilmiş farklılıklardan ve toplumun bireylere biçtiği rollere hapsolmaktan kurtulabileceğinden kelam eder.
Kronolojik bir çizgide bayan hareketinin gelişim sürecini irdeliyor müellif. Bu doğrultuda 17. yüzyılda Pulain De La Barre, Mary Astel; 18. yüzyılda Madame D’Epinay, Catharine Macaulay, Judith Sergent Murray tarihte feminizmin güzergâhlarını belirleyen öncüleri vurguluyor. Teorik ya da pratik bayan gayretinin kat ettiği yol, farklı feminist kümelerin oluşumuna taban hazırlamıştır. Gisela Notz feminizmin radikal, liberal, sol, siyah, ekofeminizm, postfeminizm üzere birçok tipi olduğunu açıklarken feminizmin bayan hareketinin bilimsel ve teorik uğraşı olduğunu da belirtir. Bu noktada birçok feminist muharriri, araştırmacıyı hatırlamakta yarar vardır. Sally Hines’e nazaran kimileri mevzuyu toplumsal cinsiyetin kökenini cinsiyetin biyolojik ve üremeyle ilgili özelliklerine indirgeyen toplumsal bir bağlamdan ele alırken kimileri da toplumun bayan ve erkeğe ölçümlediği/tanımladığı davranış, rol ve toplumsal normlar nezdinde ele almaktadır. Biyolojik kadınlık/erkeklik kelam konusu olduğunda cinsiyet terimini kullanma gerekliliğini, tıpkı halde toplumsal roller kelam konusu olduğunda ise toplumsal cinsiyet tabirinin kullanımının daha uygun olduğunu belirten Tülay Akkoyun, toplumsal cinsiyet sözünün her iki cins için de kültürel bir tanımlama olduğunu vurguluyor.
Mukayeseli Feminist Ütopya / Distopya, Tülay Akkoyun, 150 syf., Günce Yayınları, 2022.Kitap, feminist bakış açısıyla eril hükümranlığının nasıl değişime uğratılabileceğine yönelik ayrıntılı ve dikkat cazip örnekler barındırmaktadır. Bir noktada araştırmaya dayalı metin olduğundan başucu kitaplardan olabilecek nitelikte. Akkoyun’a nazaran metnin maksadı, cinsiyetin varoluşsal yapısının doğal farklılıklarından da öte erkek hâkim ideolojilerin neden olduğu farklılıkları saptamaktır. Bilhassa dişilin ne olması/nasıl olması gerektiği konusunda toplumsal sonlar var edip din argümanlarının yerine oturttukları ahlâkçı tutum ile hayat sunduğunu sanan eril zihniyetin edebiyat dünyasında ele alınış biçimini pahalandıran Akkoyun, Mısırlı feminist müellif Nawal El Saadawi’den örnek veriyor. Saadawi; dini aşırılıklar arttıkça bayanların bırakın ilerlemeyi, evvelce kazanılmış haklarını bile koruyamaz duruma geldiğini, hatta birçoğunu kaybettiğini belirtir. Bu alıntıya dair örnek için yakın vakitte Afganistan’da eğitim haklarına el konulan bayanları hatırlamakta yarar var.
Kültürel hayatın var edilmesinden siyasi tarihin şekillenmesine kadar dünya tarihinde bayan hareketinin çok önemli bir tesiri vardır. Fakat bayanlar oldukları/olması gereken pozisyonlarında göz gerisi edilmiş ve edilmeye devam edilmektedir: Fransız ihtilali sonrasında “eşitlik, özgürlük” sloganlarına karşın bayan haklarını talep eden Olympe de Gouge hazırladığı “Kadın Hakları Kozmik Beyannamesi” sonucunda giyotinle idam edilmiştir. Sanayi ihtilalinin emek gücü için bayanlar birçok bedel ödemiştir. Amerika’da ve Avrupa’da yakın tarihlere kadar bayanların yüksek tahsil görmesi mümkün olmamış, hatta iki Nobel ödüllü Marie Curie’nin bile hak ettiği mükafatın, direkt kendisine değil de kocasının ismine verilmesi teklif edilmiştir. Feminizm tarihi ayrıntılıca incelendiğinde Simone de Beauvoir’in de belirttiği üzere erkek egemenliği ne bir tesadüf ne de hatırı sayılır bir ihtilalle oluşmuştur. Elbette bu süreç yalnızca biyolojik süreçlerle biçimlenen bir eril güç değildir. Kate Millett ‘Cinsel Siyaset Kuramı’ yapıtında; askerlik, sanayi, teknoloji, üniversite, siyaset, iktisat de dâhil olmak üzere bütün güçlerin eril gücün elinde olduğu her ülkede ataerkil bir toplum olduğunu belirtir. Münasebetiyle eril güç biyolojik süreçten başlayarak çabucak her alanda erkeğin üstün sayılmasını söz etmektedir.
Tülay Akkoyun derinlikli araştırmaları sonucunda oluşturduğu metninin giriş kısmında “feminizm, totalitarizm, ütopya-distopya” üzere üç kıymetli kavrama dair açıklamalarda bulunuyor. Muharrir, totalitarizm kavramına değinmesinin nedenini David D. Roberts’ten bir alıntıyla ayrıntılandırıyor: “Totaliter bir devletteki ya da kültürdeki vatandaşın, nitekim kendine ilişkin hiçbir vakti ve mülkü yoktur. Bu noktada erkek ve totalist anlayışın benzerliği bayana uygulanan eziyeti, baskıyı, şiddeti iktidar uzantılı bir kültürü işaret eder zira bu ve gibisi siyasi tabanlar her vakit erkek eliyle güç kazanmıştır.” Bugün birçok ülkede, toplumda varlığı kesinlikle bir erkeğe bağımlı kılınan, konut dışında faal olarak hareket edemeyen bayanın yalnızca eş ve analık kimliğiyle muhakkak sonlara kapatılması kelam hususudur. Meğer bayan her yerdedir, erkeğin olduğu ve olmadığı her yerde. Bayanların yaşadığı meseleler dünyanın doğu ve batısında farklılıklar gösterse de kapitalizmin hâkim olduğu bir dünyada yaşananlar özünde tıpkı temel özellikleri taşımaktadır: Erkek hâkim tertipte bayanların değersizleştirilmesi ve eril baskının her rejimde varlığını olanca gücüyle hissettirmesi.
Akkoyun, kitabın dördüncü kısmında dokuz başka yapıtı odak noktasına alıyor. Ele aldığı eserler ütopya ve distopya ekseninde kaleme alınmış metinlerden oluşuyor. Politik telaffuzlar, kültürel farklılıklar ve eril anlayışı güçlü halde eleştiren metinsel örneklerden yola çıkarak kitabını bütünlüyor. Edebiyatın geniş deltasında toplumsal cinsiyet ilgileri üzerine düşünen/düşünme imkânı tanıyan, olanı ve olması gerekenleri önemli bir derlemenin etrafında topluyor müellif. Münasebetiyle edebi bir yörüngede feminizme taraf veren kanıların ömrün her karesinde nasıl sonuçlar vereceğini irdeleyen metinleri bir ortaya getiriyor. Muharririn seçtiği eserler sırasıyla Charlotte P. Gilman’ın ‘Kadınlar Ülkesi ile Bizim Ülkemiz’, Naomi Alderman’ın ‘Güç’, Margaret Atwood’un ‘Damızlık Kızın Öyküsü’ ve ‘Ahitler Kitabı’, Christina Dalcher’in ‘Ses’, Angela Chadwick’in ‘Xx’, Prayaag Akbar’ın ‘Leila’, Bina Shah’ın ‘O Uyumadan Önce’ kitaplarından oluşuyor. Ele alınan metinler Alexandra Brodsky ve Rachel Kauder Nalebuff’un derlediği ‘Feminist Ütopya Projesi ‘Daha Âlâ Bir Gelecek İçin Elli Yedi Tahayyül’’ isimli kitabı hatırlatıyor. Muharrir, her ne kadar mukayeseli bir yerde kitabını oluştursa da bahsin ele alınış hedefi feminist bir dünyanın olumlu ve olumsuz yanlarının yanı sıra yalnızca feminist bir dünya nasıl olurdu sorusu ile baş başa bırakıyor okuyucuyu.
Ele alınan metinler bayanın dünyadaki durumunu/konumunu sorgulatsa da asıl sorgulanması gereken bu durumun ve pozisyonun oluşturulmasında güç sahibi erkeğin nereye konumlandırılacağıdır. Bayanların içinde oldukları sıkıntıların tarih boyunca var olduğu inkâr edilmez bir gerçekliktir. Yüzyıllardır süren bu meselelere tahlil bulmaya çalışan, bu uğurda can veren birçok aktivist, teorisyen insan olmasına rağmen meseleler daha derin halleriyle süregelmektedir. Akkoyun’un çalışması, sıkıntıları tüm çıplaklığıyla okuyucuya sunuyor. Elbette bu noktada öne sürülen tahlil tekliflerinin yeterliliği sorgulanabilir. Tekrar de müellifin tahlilin modülü olacak kapsamlı bir metin hazırlamaya çalışması takdir edilecek bir gayrettir.
“Ve adamın (Âdem) üzerine derin bir uyku getirdi Rab. Onun kaburga kemiklerinden birini aldı ve yerini etle kapadı. Ve Rab, adamdan aldığı kaburga kemiğinden bir bayan yaptı” der Kitap. Yaratılış sırası bayana geldiğinde harç için balçık yerine adamın kemiği kullanılmış ve adamdan olan bayan o harcın harcını ödemeye başlamış. Yalnızca semavi dinlerde değil Orta Asya’daki Türk tarihinin en eski metinlerinde de bayanın yaratılışına dair metinler var: Altay Yaratılış destanında başlangıçta yalnızca su olduğundan ve bu suların üzerinde süzülen yaradanın iç derdinden bahsedilmektedir. Yaradana yaratma fikrini veren ise suların içinden çıkan “Ak-Ene/Ak-Ana”dır. Bu ve daha birçok ilksel hikayede bayan yaratıcılık kaynağıdır. İlah insan yaratma aksiyonunu kadının/dişinin vücudunda gerçekleştirmekte ve âlemde üretme, dönüştürme, çoğalma gücü olan her şey dişilikle bağdaştırılmaktadır. Ömrün, dişil gücün yaratma potansiyeline bağlı bulunduğu dünyada bayanı bir kemiğin harcı saymak hem ilahi hem de beşerî gücü kıymetsizleştirmek demektir. Bayanın olduğu yerde hayat, hareket, şefkat, muhafaza, unu ekmeğe dönüştürme kuvveti ve hoşluk vardır. Tülay Akkoyun’un ‘Karşılaştırmalı Feminist Ütopya/Distopya’ çalışması, bu gücün ve hoşluğun hatırlanmasına, sözcüklerin gerçek hayatın modülü olmasına katkı sağlayacak niteliktedir.