Farsça mâh “ay” isminden Arapça -iyye ekiyle oluşturulmuş Osmanlıca mâhiyye (aylık, aya mahsus) sözünün günümüz Türkçe’sindeki biçimidir. Receb, şâban, ramazan aylarının halk ortasında isimleri verilmeden yalnızca “üç aylar” olarak anılması üzere mahya da yeniden ismi verilmeden “ramazan ayına mahsus” manasını kazanmış olsa gerektir. Zira bu uygulama birtakım özel durumlar hariç yalnız ramazan ayında yapılmaktadır. Lakin sözün açıklanan manası kazanmasında Arapça mahyâ (Hz. Peygamber’e salâtüselâm getirilen meclis; zikir meclisi) sözünün de tesiri olduğu kuşkusuzdur. Zira gerek sözler ortasındaki ses benzerliği, gerekse “leyletü’l-mahyâ” denilen mübarek gecelerde zikir meclisi kurulan mescitlerin alışılmışın üstünde kandillerle donatılmasının, hatta mahya tekniğine misal tarzlarla süslenmesinin bir tesadüf olması uzak bir ihtimaldir.
Osmanlılar devrinde yağ kandilleri ile yapılan mahyalar, günümüzde elektrik ampulleri ile yapılmaktadır.
İLK MAHYA NE VAKİT KURULDU?
Osmanlılar’ın birinci mahyayı ne vakit kurdukları bilinmemektedir. Fakat 1578’de İstanbul’a gelen Alman seyyahı Schweigger’in seyahatnâmesinde yer alan bir tasvirde minareler ortasındaki bir mahya açıkça görülmektedir. 996 yılı Rebîülevvelinde (Şubat 1588) III. Murad’ın bir tezkire-i hümâyunla mevlid kandilinde Regaib ve Berat gecelerinde olduğu üzere minarelerin kandillerle donatılmasını emretmesi, esasen mûtat olan mübarek gecelerde kandil yakma geleneğine mevlid gecesinin de eklenmesi ve bu geleneğe resmiyet kazandırılması biçiminde yorumlanmıştır. II. Selim’in mübarek gecelerde mescitlerin kandillerle süslenip aydınlatılmasını istemesi ve III. Murad’ın anılan tezkiresi Schweigger’in çizimiyle birlikte ele alındığında cami ve minareleri kandillerle donatmanın mahya biçiminde de olabileceği ihtimali akla gelmektedir. Buna nazaran I. Ahmed vaktinde (1603-1617) minareler ortasına birinci mahyayı kurduğu rivayet edilen Fâtih Camii müezzinlerinden Hattat Hâfız Ahmed Kefevî’den evvel de tahminen kolay bir mahya geleneğinin mevcudiyeti ve minareleri bu iş için uygun olan Sultan Ahmed Camii’ne ibadete açıldığı birinci günlerden beri mahya kurulduğu düşünülebilir.
MAHYACILIK NEDİR?
Ramazan aylarında mescitlerin minareleri ortasına gerilen ışıklı yazı şeritlerine mahya, bu yazıları hazırlayan sanatkara da mahyacı denir.
Eskiden mahyacılık, büyük bir ustalık isteyen gerçek bir sanat kısmıydı. Bu alanda yetişmiş büyük ustalar, yerlerini alacak olan çıraklara işin bütün inceliklerini öğretirlerdi. Mahya kurmak için, caminin en az iki minareli olması gerekir. Evvelden bu türlü büyük mescitlerde, iki minare ortasına ip yahut teller gerilir, mahya ustası da, ekseriyetle zeytinyağ doldurulmuş kandilleri yahut mumlu fenerleri ipin üzerine dizerek istediği dinî yazıyı müellif, hatta fotoğraflar yapardı. Bütün ramazan uzunluğu bu kandiller, rüzgâra karşın geceleri pırıl pırıl yanardı. Mescitlerin elektrikle aydınlatılmaya başlamasından sonra, mahyacılık kolaylaştı ve başka bir sanat olmaktan çıktı. Kandil yerine renkli elektrik ampulleriyle ve yeni yazıyla mahya kurma geleneği bugün hâlâ sürdürülüyor.