Gökçe Şenoğlu
Muharrem Erbey, siyasi kimliğinin yanı sıra edebi üretimiyle de gündemde olan bir fikir ve sanat insanı. Hikaye kitaplarıyla hem ulusal hem de memleketler arası birçok mükafata layık görülmüş olan Erbey, birinci romanı ‘Günahkârlar Kalesi’nde Doğu’nun gizem yüklü katmanları içerisinde çarpıcı bir his atmosferi yaratıyor.
Muharrem Erbey ile İnkılâp Kitabevi tarafından raflardaki yerini alan yeni romanı ‘Günahkârlar Kalesi’ hakkında konuştuk.
Nedir Günahkârlar Kalesi? Nerededir? Kimler yaşar orada?
İnsanın iki temel duygusu vardır. Bunlar sevgi ve dehşettir. Kaygı insanın içindeki ölümdür. Sevgi hayattır, mutluluktur, çoğalmadır. Toplum, devlet, din ve aile elbirliğiyle öteden beri içi endişeyle doldurulmuş günah silsilesiyle bizleri denetim altına almayı görev bildi. Sevgiden çok kaygı kalbimize aşılandı. ‘Günahkârlar Kalesi’, tekâmüle giden sürecin, farkındalıkla, öz sevgiyle, müsamahayla, kendine dönüş yoluyla mümkün olduğunu savunuyor.
Rollo May ‘Yaratıcı Cesaret’ isimli kitabında “İçteki boşluk, dışla bir duygusuzluk bağıdır ve uzun vadede bu duygusuzluk korkaklık olarak birikir” der. Korkarak büyütülen insan endişeyi yayar. İçindeki boşluğu sevgiyle değil kaygıyla besler. Kendine, dış dünyaya, tüm canlılara karşı sevgisiz, inançsız, dehşete dayalı alaka kurar. Bu, iç dünyanın boşluğundan, yetersizliğinden kaynaklanır. Tohum içte, altta, toprakta filizlenir. Yumurtadaki yavru kabuğu içten zorlayarak dışarı çıkar. Tüm gelişme içten olur. Günahkârlar Kalesi de buna vurgu yapıyor.
Günahkârlar Kalesi, sevgiyi, müsamahayı şiar edinmiş, herkese ikinci bir talih verilmesini savunan metafor bir yerdir. Herkesin farklılığıyla onay gördüğü bir ütopyadır. Bazılarına nazaran günah diye kodlanmış bir yanılgının insani bir eylem/durum olduğunu göstermeye çalışan kozmik bir buluşma konutudur. Dinlerin, toplumun, devletlerin onay vermediği davranışı tolere eden bir üst anlayıştır. Bir kusurundan dönüp, bundan derin pişmanlık duyanın bağışlanması gerektiğini savunan affeden bir vicdandır. Her toplumda ahenk sağlayamayan, kendisi olmak isteyenlerin kaçıp sığınabileceği bir sığınak yerdir. ‘Günahkârlar Kalesi’ mecburî bir özgürlük hapishanesidir. Hacir altına alınan hayatın özgür yaşanacağı ihtiyaç/mekândır. Dayatılan habis hayatın karşısına dikilenlerin lisanıdır. Hoyratlığa izindir, içindeki çocukla daima çocuk kalmaya yeminli, hamlıktan olgunluğa geçecek kapıları gönül gözüyle bulmanıza yardım edecek âlemdir. Nişangâhtır. Pirüpak olmaya çalışanlara inattır. Pinhanı (gizli olanı) kalpte orta diyendir. Yeri ilmi azâimdir. (İlmi Azâim: Ruhları davet ve teskin etme ilmi.) Yorucu hayatın içinde serin bir mola yeridir. Varılmak, dönülmek, olmak istenilen yegâne konuttur, kendindir.
‘Günahkârlar Kalesi’ metaforik olarak Diyarbakır’dadır. Aslında her yerdedir ve her ülkede, her kentte, her insanın kalbinde bir Günahkârlar Kalesi’nin olması gerektiğini düşünür.
Yolunu bir anlık olarak şaşıranlar kalede yaşar. Kendisi olmak isteyenler, ruhunu arayanlar yaşar. Bozulan istikrarını bulmaya çalışanlar, arbedeye yorulanlar yaşar. İçindeki sesi duymaya gereksinimi olanlar, din, lisan ve etnik temelli ayrışmadan yorulanlar yaşar. İstediği, sevdiği işi yapınca kalbi süratli atanlar yaşar. Sevdiğiyle hudut tanımadan sevgisini yaşamak isteyenler yaşar.
Günah kavramına madalyonu zıt çevirerek bir bakış getiriyorsunuz romanınızda. Nedir sizce günah? Günahkâr kimdir? Ve tahminen daha değerlisi: Günahkâr olmanın yükünden nasıl kurtulur insan?
‘Günahkârlar Kalesi’ne nazaran günah yoktur, yanılgı vardır. İnsan kusur yapar. Kusur affedilmek için vardır. Affetmek büyüklüktür. Bir ekmek çalmak, şarap içmek, masumane palavralar, sevdiği insanın elini tutmak, onu öpmek, yanlış yöneteni eleştirmek, bir dine mensup olup gereklerini yerine getirmemek, hatta erkeğin ipek gömlek giymesi bile günah sayılır. Lakin bir halkın tümüyle dinini, lisanını, kültürünü, ritüellerini yasaklamak, zorla değiştirmek, bir ülkeyi, kenti fethetmek, insanları kılıçtan geçirmek, katletmek, zorla dinini değiştirmek, zorla ağır vergiler koymak, vergi ödenmeyince hayvanlarına, malına el koymak, baskıyla yönetmek, insanları zorla hapsetmek, yaşadığı yerden zorla göç ettirmek günah olarak görülmez. İşte bu günah tarifine itirazdır ‘Günahkârlar Kalesi’.
Günahkâr, bir dini, lisanı, mezhebi, hayat biçimini dayatarak zorla diğerine kabul ettirendir. Kul hakkını yiyendir, sevgisiz yaşayandır, kalbinde habis hisler taşıyandır. Sevgisiz beşerler yetiştirendir. Kalp kırandır. Öfkeyle kalkıp oturandır. Affetmeyendir. Ötekiye ömür bahtı vermeyendir.
Günahkâr olmanın yükünden tek sözle; lakin sevgiyle kurtulur insan. Etrafına gülümseyerek baktığında günahtan kurtulur. Kendi olmaya çalışarak. Doğayı sevip koruyarak, kainatın bir modülü olarak, tüm insanların eşit olduğunu kabul ederek, canlıların varlığına hürmet duyarak, tüm insanlara ve canlılara karşılıksız yardım ederek kurtulur. Sevginin en büyük eğitim olduğunu kabul ederek, kalbindeki yükleri boşaltarak kurtulur. Sahip olduklarını azaltarak, daha azıyla yaşayarak kurtulur. Memnun etmeye başlayarak kurtulur. Gönül gözüyle âleme bakarak kurtulur. Affederek, yola çıkarak, içine dönerek, kendisini keşfederek, cihanla bütünleşerek, içindeki enerjiyi yükselterek, görünmeyende manayı görerek, dayatılandan uzak durarak, iç sesine kulak vererek nefsine ve nefesine odaklanarak kurtulur.
Amina da Jacob da mutsuz karakterler. Ancak en başından itibaren her ikisi için de umutsuz, karamsar bir zanna kapılmıyor okur romanda. Sizce memnunluk ve mutsuzluk, umut ve ümitsizlik birbirini içkin kavramlar mı? Burada diyalektik bir ilgiden kelam edebilir miyiz?
Rollo May, ‘Yaratma Cesareti’ kitabında “Eğer kendi özgür fikirlerinizi tabir etmezseniz, kendi varlığınızı dinlemezseniz kendinize ihanet etmiş olacaksınız. Bütüne katkıda bulunmadığınız için ihanetiniz toplumumuza da karşı olacak” derken kendi olmanın ehemmiyetine vurgu yapar. Kendi olamayan topluma karşı da ihanet içinde olacaktır. Kendi olan büyük bir yaşantıya imza atacaktır. Diğerine nazaran yaşayan ise eksik yaşayacaktır.
Günahkârlar Kalesi, Muharrem Erbey, 252 syf., İnkılâp Yayınevi, 2022. J. P. Sartre da “İnsan özgürlüğe tutsaktır” der. İnsanın keyifli olmak istemesinin altında yatan yegâne istek, özgür olma isteğidir. İnsan özgürce, gönlünce yaşamak, özgürce konuşmak, özgürce üretmek, özgürce eleştirmek, özgürce istediği yere gidip gelmek ister. Amina ve Jacob özgür değiller. Memnun olmalarının lakin özgür olmakla mümkün olduğunu anlar, ona nazaran arayışa girerler. Yerinden kıpırdamayan kişi ayaklarındaki zinciri göremez. Kaleye cariye olarak gelen Amina, ayaklarındaki prangayı görür, başından geçenleri deftere müellif, uzak diyarlara, cihana gönderir. Birinin sesine geleceğine inanır. Bekler. Jacob, hayatına duvar ören babasını ve onun günah defterini yani ayaklarındaki prangayı görür kaçıp kurtulmak için sırlarla dolu Doğu’ya giden kitaplar okur. Bir sesin onu çağırmasını bekler. Amina’nın defteri bir davettir, davettir. Cihan her ikisinin benzeri güçlerini görür ve onları karşılaştırır. “Ben sizi karşılaştırdım, kavuşma cüretiniz varsa birbirinize yanlışsız yürüyün” diyor. Onlar da birbirine yanlışsız yürürler. Kuvvetli bir yürüyüştür bu. Sonu keyifli biten güçlü bir yürüyüş.
Yine Sartre, “Kim özgürlüğü yitirmişse onu koruyamadığı için kaybetmiştir” der. Amina, özgürlüğünü/mutluluğunu anne babasına karşı gelemediğinden ötürü yitmiştir. Çığlığı tekrar özgür olma isteğidir. Jacob’un da babasının onu sınırlamasıyla, kendi olmasına müsaade vermemesiyle özgürlüğü/mutluluğu elinden alınmıştır. Ona yine sahip olmak için babasının ülkesinden kaçıp gitmeye karar verir.
Yine Sartre “İnsan olduğu şey değildir, olmadığı şeydir” der. İnsan hayal ettiği hayatla yatıp kalkar. Yaşadığı hayat ona ilişkin değildir. O toplumun, ailenin, devletin, havra/kilise/caminin istediği hayatı yaşar. Lakin hayalindeki işi, ömrü onu daima rahatsız edip durur. Hayal ettiği hayattır insan. Hayal ettiği hayatı bulma yüreğini toplayanlar, riski göze alanlar o hayatı kesinlikle yaşarlar. Binyıllardır insanlığın en temel sıkıntısı, hayatın manasını bulmak olmuştur. Bu da kendini aramakla, kendini keşfetmekle mümkündür. Kişi bazen gaipten duyduğu bir sesle, bir kitapta yazılı olan cümleyle kendini bulma seyahatine çıkıyor. Kendini, aydınlanmış ruhunu bulmak en büyük hazine olmuştur. Hazinenin içimizde olduğunu fısıldar tüm kutsal kitaplar. Hazineye ulaşmak, hayallerini yaşamak lakin gözü pek olmakla mümkündür.
Amina ve Jacob öz varlıklarını dinlerken özgür olmadıklarına görüyorlar. Özgür olabilmek, özgürce fikirlerini tabir etmek, istedikleri ömrü elde etmek için güç biriktiriyorlar. Sonra bir sesin onları çağırmasını bekliyorlar. Amina defteriyle çığlık oluyor, Jacob da beklediği sesin aksi oluyor. Amina ve Jacob, memnunluğu kendi toplumlarına, algılarına içinde bulundukları kaidelere nazaran belirleyen karakterlerdir. Hepimiz de öyleyiz aslında. Memnunluk ve mutsuzluk göreli kavramlardır. Birbirini hem tamamlayan hem de dışlayan bir etkileşimden bahsedebiliriz. Memnunluk hayata nerden baktığınızla, gelişmişlik seviyenizle, zihinsel kodlamanızla, algınızla, bilincinizle, zihninizle kurduğunuz bağlantıyla ilintilidir. Amina ve Jacob, mutluluğun kendini bulmayla, kendine ulaşmayla, keşfetmekle ilgisini kuruyorlar ve ona nazaran yürüyorlar. Cesar Pavese “Hayat macera aramak değil, kendini aramaktır” der. Kendini aramakla başlar tüm dualar, sırlar, kapalı kapılar. İnsan tüm hayatı boyunca kendisini arayıp durmaz mı?
Tarihi bir roman kaleme alırken kurgunun sonlarını tarihi gerçekler çiziyor olmalı. Bu çalışmayı yaparken bu açıdan zorluk yaşadınız mı? Bir de tarihi romanların senaryolaşmasıyla ortaya çıkan sinemalar izliyoruz vakit zaman. ‘Günahkârlar Kalesi’ için bu türlü bir projeye sıcak bakar mısınız?
Tarihi roman yazmak hayli sıkıntı ve zahmetli bir süreç, bunu öğrendim. Aslında 1980’li yıllardan sonrasını yazmaya başladığım ‘Günahkârlar Kalesi’ romanı birden geriye gerçek gitmeye, tek bir romanken üçleme olmaya başladı. Aklımda üçleme yoktu. Karakterler bana bunu yazdırdı diyebilirim. Evet, bu hususta bayağı zorluk yaşadım. Misal roman 1850’de Boston’da başlıyor. O periyoda ilişkin elde fotoğraf yok. Bir sahne için 150’den fazla gravür inceledim. Tekrar çok sayıda seyyahın 1850’li yıllarda Doğu’ya yaptığı seyahatleri anlattığı kitapları ayrıntılıca inceledim. 1850’deki gemileri, yolcularını, rotalarını inceledim. Batı’dan Doğu’ya uzanan yelpazede halkların davranışlarını, konuşmalarını, giysilerini, kültürlerini, yemeklerini, dini hassasiyetlerini, farklı halkları inceledim. Kervanların doğudaki güzergâhlarını, çadırlarda, çölde yaşayan halkların hayat usullerini, bölgelerin farklı masallarını inceledim. Bir yol ve arayış kıssasıdır Günahkârlar Kalesi. Birbirinden değişik öykülerle süslü, serüven dolu bir aşk kıssasıdır. Görselliğin fazla olduğu bir roman olduğundan sinemaya çekilmesi isabetli olur. Doğal ki çok sevinirim.
‘ÖNCE POLİTİK MECRADA SONRA DA YAZARAK ANLATMAYI SEÇTİM’
Romanın ana karakterlerinin en azından isimlerinin gerçek bireylerden esinlenerek seçildiğini biliyoruz. Bundan biraz bahseder misiniz? Doğal bu, politik hayatınıza da bir kapı aralıyor. Politik geçmişiniz edebi kimliğinizi nasıl etkilemiş olabilir?
İçinde doğduğunuz coğrafyanın sıkıntılarını es geçerek güne başlamak mümkün değil. Yanlışlar birikince itiraz kabilinden sesinizi, elinizi yükseltmek zorunda kalıyorsunuz. Ben de içine doğduğum Kürt coğrafyasında yüz yıllık meseleyle buldum kendimi. İtiraz etmezsem eksik kalacağımı hissettiğim için yazmayı ertelemek zorunda kaldım.
Büyük şair Edip Cansever “İnsan yaşadığı yere benzer” der. Bizim coğrafya kadim bir kültüre sahiptir. Dünyanın en kıymetli idari ve politik merkezlerden olan Diyarbakır’da, sur içindeki Saray Kapı semtinde doğdum. Yaşadığım yerdeki bu merkez kale kapısından padişahlar, hükümdarlar, kraliçeler, satraplar, prensler, prensesler, beyefendiler gelip geçti. Onların geçip gittiği kapının önünde elimde tahta kılıçla dolanıp duran küçük şövalyeydim. Haksızlığa karşı gelen, kötülere karşı kılıcıyla kapıda bekleyen kurtarıcıydım. Çok sonraları politik gayret içinde cezaevindeyken bunu sorgulamaya başladım. Cansever, yerden göğe kadar haklı. İnsan yaşadığı kente hem benzeri hem de onun özelliklerini içinde barındırır. Ben de itirazımı evvel politik mecrada sonra da yazarak anlatmayı seçtim.
Yazmak cüret ister. Yazmak ömürde birçok şeyi feda etmektir. Ya yazarsın ya masraf bir yerde eğlenir, yaşarsın. Yazmak, yatay akıştan uzak kalmaktır. Bunu çok istedim fakat tam olarak başaramadım. Yakında yatay akıştan kopmak üzere yaptığım planlarımı hayata geçireceğim.
Doğuda her kentin, kalenin sırrı, sırları vardır. İçinde yaşadığım kentin kalesine benzediğimi anladım. Konutumuzun beş altı metre ötesinde olan kalenin surlarına bakarak, dokunarak, oynayarak büyüdüm. Kalenin duvarlarının benimle konuştuğunu bilirim.
Uzun yıllar insan hakları çabası içinde yer aldım. İnsan Hakları Derneği Diyarbakır şube lideri ve genel lider yardımcısı olduğum 2009’da saklı şahitlerin soyut beyanlarıyla tutuklandım. Dört buçuk yıl cezaevinde kaldım. Çok sayıda milletlerarası barış ve insan hakları mükafatına layık görüldüm. Nisan 2014’te tahliye oldum. Cezaevindeyken Memleketler arası PEN’in büyük takviyesi oldu. Gana, Avustralya, Kanada, Amerika ve tüm Avrupa ülke Pen’lerinden kartla, mektupla takviye aldım. Bilhassa İsveç Pen ve Sol Parti’den ağır dayanak aldım. Sol Parti milletvekilline seçilen İran Kürtlerinden Aminah Kakabaveh ve yeniden Sol Parti’den Jacob Johnson beni ziyarete geldiler, kartla, mektupla, özgürlük kampanyalarıyla beni desteklediler. Ben de ahde vefa borcumu isimlerini romanın ana karakterlerine vererek ödemek istedim. Çok da uydu. Sevdim. Yazarken onlarla ahengi gördüm. Benim birinci kısa hikayem 1981’de 13 yaşımdayken bir çocuk mecmuasında yayımlandı. 75 lira telif fiyatı aldım. O günden sonra bir devir fotoğraf yaptım. 1997’den sonra daima yazmaya başladım. 2000’den sonra hak uğraşı aktivistliğini yürüttüm. Bu çabayı uzun yıllar yürüttüğüm için amaç haline geldim. 2018’den sonra “sadece yazmak istiyorum” diyerek tüm siyasi çalışmalardan çekildim. Yalnızca yazmaya ağırlaştım. O denli de yapacağım.
‘Günahkârlar Kalesi’ romanında din, mitoloji ve kelamlı halk edebiyatından pek çok motifi gözlemek mümkün. Sizi besleyen kaynaklar neler? Edebi manada kendinizi yakın gördüğünüz bir anlayış ya da üslup var mı?
Ben anneannem Hezime’nin çıra ışığında anlattığı kelamlı Kürt masallarından beslendim. Birinci kaynağım onlardır. Dedem Salih’in daima kırık olan bağlamasını tıngırdatarak Kürt dengbejlerin ölümsüz yapıtlarını söylüyordu. Hâlâ nağmeleri kulaklarımdadır. Oradan da beslendim. ‘Günahkârlar Kalesi’ romanında Mezopotamya’yı yazdım. Dinlerin, ritüellerin, yaşantıların mitolojilere karıştığı, harikanın olağan karşılandığı bir coğrafyayı kaleme aldım. Hayalimdeki Doğu’yu kalemle resmettim. Tarihi romanları seviyorum. Bin Bir Gece Masallarını çok severim. Okurum orta ara. Amin Maalouf’u severim.
Mezopotamya’da çok çeşitli dinler, lisanlar ve bir ortada yaşayan farklı etnisitelerin olduğunu biliyoruz. Romanda bu farklı dinlerin, aidiyetlerin, kümelerin barış içinde yaşadıkları ütopyası var. Bunu geleceğe dönük bir umut olarak da okumak mümkün mü?
Evet, bu bana ilişkin bir ütopya. Gerçek hayatta, günlük olarak yaşadıklarımız adeta bir distopya. Ben onu alaşağı etmek istedim. Günlük hayatın içinde bize dayatılan doğruların peşinden gitmek istemiyorum. Herkesin barış içinde yaşayabildiği bir toplum mümkün. Kimsenin kimseyi farklı olmasından, inancından, kimliğinden yahut bir yanlışından ötürü dışlanmasını yanlışsız bulmuyorum. Bundan ötürü da farklılıkların bir ortada yaşayabildiği, kendi olmaya çalıştığı bir ütopya yarattım.
Peki yazma süreciniz nasıl ilerliyor? Muhakkak rutinleriniz var mı?
Ben ağır okuyorum. Okurken notlar alıyorum. Çok sık yazmıyorum. Lakin yazmaya başlayınca konutta bilgisayarımın başına oturup bir kısmı bitiriyorum. Gezerken, okurken, birisiyle konuşurken kıssalar biriktiriyorum. Günlük ömürden çok fazla not alıyorum. Günahkârlar Kalesi romanına dair yirmiden fazla defter doldurdum. Sonra bunları bilgisayarda romanın ilgili yerine yazıyorum. Bir mühlet bekliyorum, okuyorum, uyuşmayınca siliyorum. Bazen üstünde çalışıyorum. Meskende sabahları uyanınca başucumda kitap kesinlikle vardır, elime alıp okurum. Akşamları da yazarak çalışıyorum.
‘Günahkârlar Kalesi’ni Mezopotamya Üçlemesi’nin birinci kitabı olarak kurguladığınızı biliyoruz. Geleceğe dönük ipuçları vermeniz mümkün mü?
Aslında ben üçleme tasarlamadım. Tek roman yazacaktım. Daha sonra yazdığım romanı üçe böldüm. Romanın ana kurgusu yazıldı. Bir devir romanı. 1850, 1938, 1980 devirlerini kapsayan, Kürtler ve Türklerin merkezde olduğu bir roman. İkinci ve üçüncü ciltlerin de nerdeyse tamamını yazdım. Ayrıntıları yazılacak. Beni üçleme yazmaya karakterler zorladı. Birinci ciltte Ortadoğu’da daima hengameli olan bir Yahudi ile Arap aşkını, ikinci ciltte Bir Türk ile Ermeninin aşkını, üçüncü ciltte de bir Kürt ile Türk’ün aşkını kaleme aldım. Periyoda ilişkin politik problemleri romanın art planında görmek mümkün.