Paul Zimansky: Urartuların soyundan gelen modern bir toplumu aramak saçma

Urartu kültürünün anlaşılmasına, yine tartışılmasına ve yorumlanmasına katkı sağlayan Paul Zimansky, Kuzeybatı İran’daki Urartu Krallığı’nın kıymetli bir merkezi olan Bastam Kalesi’nde katıldığı hafriyat çalışmalarına Van-Ayanis Güneytepe alanı kazısıyla devam etti. Tıpkı periyoda ilişkin her iki kalede ve bilhassa Ayanis aşağı kentte yürüttüğü çalışmalar, Urartu devrinde sivil mimarinin anlaşılmasını kolaylaştırdı.

Urartuların lisanı bugün yaşayan hangi halkın ya da halkların lisanına yakın? Mevcut araştırmalar bize neler söylüyor? Günümüzde ‘Urartuların ardılları’ olarak anılabilecek bir halk var mı? Hurriler, Mitanniler ve Urartular ortasında nasıl bir bağ var? Urartu kültürü ve arkeolojisi üzerine uzun yıllar çok sayıda kıymetli araştırma ve çalışmalar yapmış olan Paul Zimansky sorularımızı cevapladı.

‘TÜRKİYE’DE HAFRİYAT HAYALİM 1990’LARIN SONUNDA GERÇEKLEŞTİ’

Urartularla ilgili çok kıymetli çalışmalara imza attınız. Yayınlarınız Urartu araştırmalarında temel müracaat kaynaklarının başında geliyor. Urartu ile nasıl tanıştınız?

Urartu’yu birinci duyuşum neredeyse altmış yıl evvel bir üniversite dersi sırasındaydı. Bu krallık hakkında bu kadar az bilgi bulunması çok ilgimi çekmişti. O vakit Klasik Arkeoloji programındaydım. Klasik arkeolojide yeni ve değerli keşifler için çok imkanım olmayacağından kaygılıydım. Bu yüzden Urartu üzere gizemli bir krallık çok farklı gelmişti. Sonraki sene Avrupa’dayken Türk Hava Yolları’nın öğrencilere yarı fiyatına uçuşlar sağladığını öğrendim ve İstanbul’a gitme bahtını yakaladım. Yaklaşık 15 dolar olan bu seyahat, mesleğimin odak noktasının bu ülke olması gerektiğine beni ikna etti. Lakin Urartu’yla önemli bir halde ilgilenmeye başlamadan evvel biraz mühlet geçti. Yüksek lisans planlarım, askerlikle ilgili yükümlülüklerim nedeniyle kesintiye uğradı. Urartu üzerine çalışmaya başlamadan evvel hayli fazla araştırmaya gereksinimim vardı. Akadları, Hititleri çalıştım ve Irak’ta hafriyat yapma imkanlarından yararlandım. Natürel biraz Rusça da öğrenmem gerekiyordu. Zira o periyotta birden fazla değerli Urartu yerleşmesine ait yayınlar Rusçaydı.

Danışmanım, Şarkiyat Enstitüsü’nün (Chicago Üniversitesi) tanınmış Hititoloğu Hans Güterbock’a Urartu hakkında çalışmak istediğimi söylediğimde hızı asıldı ve “Bu Urartu uzmanımız kim?” dedi. Sonra biraz düşünüp “Ben sanırım!” diye ekledi. Onun Urartu ile ilgili çekingenliğinin haklı sebepleri vardı alışılmış ki. En başta kendisinin tek Urartu yayını Van Müzesi’ndeki yazıtların bir derlemesiydi. Lakin kendisi olağanüstü bir danışmandı. Beni kendimi eğitmeye itti. Bundan sonra da İran’ın Bastam kentinde Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün yürüttüğü projede beni ağırlayan Wolfram Kleiss ve Stephan Kroll’dan Urartu arkeolojisinin ayrıntılarını öğrendim. 1970’li yıllarda üç yaz boyunca burada çalıştım. Türkiye’de hafriyat yapma düşüm lakin 1990’ların sonunda, Altan Çilingiroğlu, beni ve eşimi Ayanis keşif seyahatine davet ettiğinde gerçekleşebildi.

Urartu’nun birçok taraftan hâlâ gizemini koruyan bir krallık olduğunu biliyoruz. Şayet çok kısa özetlerseniz, Urartu’da en çok hangi soruların karşılıklarını merak ederdiniz?

Esasında, beni Urartu’ya çeken ve etrafında tezimi ve birinci kitabımı hazırladığım soru şuydu: Böylesine güçlü ve sofistike bir devlet, nasıl ve neden bütün şartların kendisine karşı olduğu Doğu Anadolu’da oluşup güçlenebildi? Bu genel soru birçok detaylı soruya da yönlendiriyor bizi ve arkeolojinin cevaplaması için çok daha spesifik sorulara yol açabilir. Devlet nasıl organize oldu? İktisadın temeli neydi? Dağlık coğrafya ve sert iklimin devletin kurulmasındaki rolü neydi? Bildiğimiz neredeyse her şey monarşi ve seçkin sınıftan geliyor ancak toplumun başka bölümlerinin oluşumu nasıldı, nasıl yaşıyorlardı? Mesleğimin birçoklarını bu sorulara karşılık arayarak geçirdim ancak hepsi için hâlâ daha âlâ yanıtlara muhtaçlığımız var.

‘ARAŞTIRMACILAR, SİYASİ DÜŞÜNCELERE KARŞIN ÂLÂ İŞ ÇIKARIYORLAR’

Bugün Türkiye, Ermenistan ve az da olsa İran’da Urartu çalışmalarının yapıldığını biliyoruz. Burada yeni yetişen Urartu çalışanları ve farklı bakış açıları hakkındaki kanılarınız ve teklifleriniz nelerdir? Örneğin Urartuların lisanı bugün yaşayan hangi halkların lisanına yakın? Mevcut araştırmalar bize neler söylüyor?

İlk evvel sorunun ikinci kısmına karşılık vereyim. Çivi yazısı uygulanmış birtakım lisanlar üzerinde çalıştım. Fakat ben bir dilbilimci değilim ve bu hususlarda, yani Urartuca konusunda Mirjo Salvini, Gernot Wilhelm ve M. L. Khačikyan üzere uzmanların çalışmalarına başvuruyorum. Urartu lisanının ana yapısı açıkça Semitik, Indo-Avrupa yahut Altaik (Altay Dilleri) lisanların yapısına benzemiyor. Bu lisan Hurri lisanına yakından benziyor. Lakin sav edildiği üzere Urartu lisanının Hurri lisanından türemediği fikri bana mantıklı geliyor. Yakın vakitlerde evvel Diakonoff ve Starostin’in, Hurri-Urartucayı Doğu Kafkas lisanlarından biri olarak tanımlaya çalışması enteresandı fakat bu görüş, alanda tecrübesi olan lisan bilimcilerden kâfi dayanak alamadı. Daha geç metinlerde ve lisanlarda Urartuca sözler bulma çalışmaları da pek faydalı sonuçlar üretmedi. Ben bu cins uğraşları Urartu konusundaki sahiden değerli sorular içinde önemli bulmuyorum. Hakikaten Urartuların lisanlarının onlardan sonraki lisanlar üzerinde çok küçük bir tesiri olmuş olmalıdır.

Sorunun başına dönecek olursak, bence çağdaş araştırmacılar, bahsettiğiniz tüm bu ülkelerde siyasi sorunlara karşın yeterli bir iş çıkarıyorlar. Daha fazla bölge kazıldıkça ve daha fazla yayın yapıldıkça Urartu’ya olan ilgi artacak ve böylelikle alan daha da ilerleyecek. Ayrıyeten bir arkeoloğun çalışabileceği bahisler şartlara çok bağlı ve kendi çalışmalarının taraflarına karar vermeyi de onlara bırakıyorum.

‘URARTU LİSANINI KAÇ KİŞİNİN KONUŞTUĞUNU BİLMİYORUZ’

Urartu lisanı ve etnisitesinin günümüzdeki ardıllarının Ermeniler, Gürcüler, Çeçenler, Kürtler hatta Basklar olduklarına dair birbirinden çok farklı tezler öne sürüldü… Sizce günümüzde ‘Urartuların ardılları’ olarak anılabilecek bir halk var mı yoksa bu tezleri spekülatif mi buluyorsunuz?

Urartu’ya dünya tarihindeki devletler ortasında en unutulmuşu demek çok da yanlış olmaz. Benim birinci başta ilgimi çeken de buydu esasen. Herodot, bu bahiste hiçbir şey bilmiyordu fakat Laura Steele’ın Herodot’un Urartuları Medlerle karıştırdığı fikri mantıklı olabilir. Birebir coğrafyadan geçen Ksenephon da bilmiyordu. 2. yüzyılda İncil’i çeviren Yunan tercümanlar İbraniceye sesli harf eklerken Urartu’nun nasıl söylem edileceğini hâlâ çözememişlerdi, İngilizcede “Ararat” kullanmamızın sebebi de bu. Moses Khorenatsi de Van yazıtlarının Asurca olduğunu düşünmüştü. Şayet kültürel transferden bahsediyorsak, rastgele bir çağdaş toplumu bütünüyle Urartu’nun ardılı olarak görmenin saçma olduğunu düşünüyorum. Lakin genetik açıdan bakıyorsak, Doğu Anadolu ve etrafındaki bölgelerde yaşayan toplulukların Urartu genleriyle bir halde alakalı olması beklenen. Zira genler çok fazla hareket etmezler lakin bu bir şey tabir ediyor mu?

Şunu da ekleyeyim ki, Urartu’ya bir etnik küme olarak yaklaşma konusunda biraz kararsızım. Bir Urartu lisanı olduğu yanlışsız fakat kaç kişinin bunu konuştuğunu bilmiyoruz. Urartu metinlerinde yalnızca kral konuşuyor ve okur-yazarlık da kraliyete has üzere duruyor. Krallık, askeri kuvvet üzerinden kurulmuştu ve büyük, dağlık bir alana çok kısa bir müddette yayıldı. Urartu yıllıklarına nazaran, on binlerce ve hayli karışık insan kümeleri göçe zorlanıp tekrar yerleşime alışılmış tutuldu.

Bu şartlar altında, krallık büyük ihtimalle epey fazla lisan ve farklı etnik kümeler barındırıyordu. Kaleleri, mühürleri ve bronzlarıyla Urartu arkeolojisi, askeri seçkinler üzerine odaklandı. Yönettikleri halk kitleleri hakkında neredeyse hiçbir şey bilmiyoruz. Tam da bu yüzden Urartu maddi kültürü olarak gördüğümüz şey, devlet ortadan kalktıktan çabucak sonra tesirini yitiriyor. Yani lokal geleneklere derinden bağlı olmayan bir devlet yapısı kelam konusu.

Urartu coğrafyası bugün dört ulus devletin sonlarına yayılmış. Bu durum sizce Urartu çalışmaları için bir sorun oluşturuyor mu?

Tabii ki, tek bir akademisyenin kültürü bir bütün olarak çalışmasını zorlaştırıyor lakin müspet yanları da var. Farklı ülkeler, farklı çalışma alanları sunuyor ve bir alanda geliştirilen fikirler, öteki bir alandaki fikirleri destekleyebilir. Ne yapalım! Her durumda, dünyayı olduğu üzere yaşamak zorundayız.

‘URARTU LİSAN OLARAK ÖBÜR, DEVLET OLARAK ÖBÜR ŞEY TABİR EDER’

Urartuların birbirine yakın lakin farklı bölgelere yayılmış kabilelerin bir ortaya gelmesi ile bilhassa de Asur’a karşı dayanışma ile yükseldiğini biliyoruz. Bu topluluklar Anadolu halkları mıydı ve Urartu krallık monarşisinin merkezi nasıl Van’a geldi?

Asur’a karşı bir dayanışmanın kabilelerle hiçbir ilgisi olmayabilir. Bu husustaki tek kaynağımız olan Asur, düşmanlarını doğal olarak hükümdarı, güçlü kentlerle bağdaştırıyor. Bunlardan kimilerini ortadan kaldıran Asur, aslında kimilerinin da yükselişine yardımcı oldu ve nihayetinde Van’daki Urartu Hanedanlığı’nın gücünü pekiştirmesine ve kendi fetihleriyle toprak toplamasına yardımcı oldu. Fakat MÖ 9. yüzyılda devlet oluşumunun mekaniği hakkında hakikaten çok fazla şey bilmiyoruz. Ayrıyeten Salvini’nin Van Hanedanlığı’nın Muşaşir Bölgesi’nden geldiği tarafındaki tezini epey ikna edici buluyorum. Yoksa hangi neden daha evvel karanlıkta kalan İlah Haldi’yi devlet dininin birinci sırasına yükseltsin ki?

Hurriler, Mitanniler ve Urartular ortasında bir devamlılık izleyebiliyor muyuz? Bu üç medeniyet ortasındaki bağlar yalnızca yakın bölgelerde kurulmuş olmaları mı yoksa bunun ötesine geçen bir devamlılıktan kelam edebileceğimiz ispatlar var mı?

Hurrice, birçok farklı idare formuyla bağdaştırılan ve uzun bir tarihi olan bir lisan. Mitanni, birçok lisan ve kültürü kapsayan ve kısa süren bir imparatorluktu. Urartu, lisan olarak öbür, devlet olarak öteki şey söz eder. Bütün bunları birbirine karıştırıp “çivi yazısı kültürü”nün genel dünyasına ilişkin olduklarını söyleyebiliriz sanırım. Ancak bu Sümer, Babil, Asur, Hitit ve Suriye uygarlıklarını da içine alan bir kavram yani çok kesin bir şey değil. Sorunuzu manalı bir halde cevaplayabilmem için daha kesin durumlara parmak basmamız gerek. Mesela, Diakonoff, Urartu kil tabletlerindeki çivi yazısının Mitanni/Hitit tesiri taşıdığını söyler. Öte yandan taş üstündeki Urartu çivi yazıları açık bir biçimde Neo-Asur formlarından geliyor. Bu fikir çok takviye alamadı lakin bir sonuç alabilmek için düşünebileceğimiz alanlardan biri. Urartu Panteonu bu mevzuda değişik olabilir. Büyük bir kısmı, Fırtına İlahı yahut Güneş Yaradanı üzere, Hurri ilahlarından oluşuyor. Lakin Urartu, Haldi’yi tıpkı panteonun doruğuna çıkarıyor. İlah Haldi de Hurri kökenliydi. Lakin ikinci binyıl boyunca yazılı metinlerde karşımıza çıkmayan, bilinmeyen bir ilahtı. En fazla Hurri metninin bulunduğu Hitit başşehri Boğazköy’de bahsi bile geçmiyordu. Urartu’daki kıymetli pozisyonu açık bir halde monarşinin şuurlu bir biçimde aldığı bir karardı. Bu noktadan baktığımızda, İlah Haldi bir geleneğin devamı mı yoksa yeni bir külte mi işaret ediyordu?

Özellikle kazılarla ortaya çıkarılan Urartu gereç kültür kalıntılarını müdafaa siyasetleri, onarım ve konservasyon çalışmaları hakkında ne düşünüyorsunuz?

Dışarıdan biri olarak, ulusal siyasetlere yorumda bulunmanın hakikat olduğunu düşünmüyorum. Zira devletlerin birçok toplumsal ve siyasi tavırları öncelemeleri gerekebilir. Elbette olabildiğince fazla kalıntının korunmasını ve çıkarılan malzemelerin bütün akademisyenlere açık olmasını isterim. Lakin olağan ki her ülkenin elde etmesi ve bunun uğruna vazgeçmesi gereken kaideleri var. Devletin toprak sahibinin haklarını geçersiz kılması için bir hafriyat alanının ne kadar değerli olması gerek? Pek güzel bir örnek olmayan Amerika’da toprak sahibi epeyce güçlüdür. Fakat, mahallî antik eserler, dünyanın geri kalanı için Türkiye’dekinden çok daha az tarihi ilgiye sahiptir. Onarımla ilgili sıkı ve süratli kanunları önermek, uygulamaktan daha kolaydır.

Bir höyüğü düzgün halde kazmak için temelinde höyüğü yok etmeniz lazım. Pekala sonrasında hangi katmanı restore edeceksiniz? Kerpicin korunması imkânsızdır. Pekala, onarım parası nereden geliyor? Arkeoloğun bakış açısından, bilgi en güzel yayınlar üzerinden aktarılır lakin bu hususa ilgisi olan tek küme arkeologlar değil. Özcesi, bence burada hayli karışık bahisler var. Yapabileceğimiz şey, siyasetleri tesirli bir biçimde yürürlüğe koyarak uygulayacak şuurlu bir eski eserler kurumunun oluşmasını ummak. Atlantik’in bu tarafında, bana nazaran ana gaye, antika ticaretini engelleyip hafriyat alanlarının yağmalamasını durdurmak için mümkün olan her şeyi yapmak olmalı.

‘SEMPOZYUMDA SIRF BİR KİŞİNİN FİİLEN DIŞLANDIĞI SAV EDİLDİ’

Basına da yansıdığı üzere Türkiye’de Urartu üzerine çalışan 10’un üzerinde akademisyen Van’daki bir Urartu sempozyumuna davet edilmedi. Urartu çalışmalarının akademisyenler ortasındaki şahsî ve şimdiki politik sıkıntılara alet edilmesi hakkındaki görüşleriniz nelerdir?

Bu hususta basında çıkan haberleri okumadım ve ne olduğuna dair ayrıntılı bir bilgim yok. Van Sempozyumu’nun tertip komitesinin bir üyesi bana bir metin gönderdi ve yalnızca bir kişinin davet edilmediğini söz etti. Lakin birçok kıymetli akademisyenin sempozyumda bulunmaması, bu durumun beğenilen olmadığını açıkça ortaya koyuyor. Hem orada olan hem olamayan tüm akademisyenlere önemli bir hürmetim var. Bu üzere tartışmaların Urartu’yu daha güzel anlamamıza yardımcı olacağını sanmıyorum.

Bir yanıt yazın Yanıtı iptal et